Edhe në traditën shqiptare kujdes i veçantë i kushtohet letërsisë popullore, jo vetëm pse ajo mblidhet dhe publikohet në mënyrë sistematike edhe nga institucionet përkatëse, por duke filluar nga përpjekjet e para për studimin e mirëfilltë të letërsisë çmohet në mënyrë të veçantë vlera e saj poetike. Në përpjekjet e para serioze për hartimin e një teksti të plotë të historisë së letërsisë shqipe, letërsia popullore ze një vend të veçantë, dhe trajtohet gjerërisht, duke përfshirë edhe aspektet më të përimtuara të strukturave folklorike.
Në tekstet e mëvonshme të studimeve të këtilla vërehet një kufizim, që mund të thuhet se është i panevojshëm dhe i paarsyeshëm, i trajtimit të çështjeve të letërsisë popullore vetëm brendaaspektit krahasimtar të problematikës së letërsisë së shkruar. Kështu, bie fjala, në tekstin universitar të vitit 1983 letërsia popullore nuk është trajtuar fare si njësi e veçantë. Njësoj është vepruar edhe në veprën e Robert Elsit. Ndërkaq, në veprën “Historia e letërsisë shqipe” të Rexhep Qosjes, që merret kryesisht me letërsinë e periudhës së romantizmit, letërsisë popullore i kushtohet një kaptinë e veçantë, ku trajtohen kryesisht aspektet e veçanta artistike të saj në relacion me poezinë e shkruar. Mirëpo, brenda këtij studimi trajtohen me kujdesin e duhur edhe disa nga autorit, që kanë bërë emër si mbledhes dhe botues të kësaj krijimtarie. Letërsia popullore shqiptare, si gjuhë e veçantë e komunikimit artistik ka arritur në një shkallë të lartë të zhvillimit dhe u ka përballua me sukses faktorëve që kanë vepruar kundër identitetit kulturor e shpirtëror e pastaj edhe atij kombëtar të shqiptarëve.
Kjo letërsi jo vetëm që i ka plotësuar për një kohë relativisht të gjatë nevojat shpirtërore të popullit, por, njësoj si tek të gjithë popujt e Evropës e më gjerë, edhe i ka paraprirë letërsisë së shkruar, duke shërbyer si gjedhe për zhvillimin e letërsisë së shkruar. Mund të thuhet lirisht se letërsia popullore shqiptare ka qenë dhe si kompenzim për mungesën e letërsisë së kultivuar në faza të ndryshme zhvillimore të kulturës kombëtare të popullit tonë, e pastaj këtë funksion mund ta ketë edhe sot e kësaj dite, sepse me vlerën e saj të mirëfilltë artistike i zëvendëson disa nga format e letërsisë së kultivuar, sidomos kur kemi të bëjmë me aspektet e saj mitologjike.
Në traditën shqiptare letërsia popullore dhe ajo e shkruar jo vetëm se kanë shumë përbërës të përbashkët brenda stukturës së tyre artistike, por në periudha të caktuara kohore kanë ecur paralelisht, duke përcaktuar edhe strukturat e përbashkëta zhvillimore. Kështu, për shembull, mund të thuhet lirisht se përrallat shqiptare, baladat, eposi i kreshnikëve me strukturën e vet shtresore përfaqësojnë brenda letërsisë shqipe jo vetëm fazën e saj paraletrare, mitologjike, por edhe etapat e tjera që e plotësojnë në shumë aspekte letërsinë e vjetër fetare e madje i japin lëndë të bollshme edhe letërsisë neoklasiciste që përfaqësohet me ndonjë autorë si Fishta, Hetem Haxhademi.
Ajo e ka ushtruar, gjithashtu, ndikimin e vet shumë të hetueshëm edhe në fillimet e zhvillimit të prozës shqipe, duke shërbyer si palimpsest për veprat e autorëve si: Kuteli, Koliqi etj. Letërsia popullore e periudhës mesjetare, e përfaqësuar nga arbëreshët e Italisë, ku e gjejmë edhe dëshminë më të hershme në Dorëshkrimin e Kieutit, në qoftë së shikohet objektivisht si produksion letrar përfaqëson vlerat klasike të artit mesjetar shqiptar me përbërës të theksuar të letërsisë kalorësiake. Në të është i hetueshëm e edhe ndonjë element i barokut, sidomos në ato krijime, siç janë baladat dhe këngët historike, ku përshkruhet madhështia e shpirtit të fisnikëve arbërëshë, bashkëluftetarë të Skënderbeut. Një dikuri e këtillë haset edhe në tipin e të menduarit, që e ka kushtëzuar krijimin e këngëve e bashkë me të edhe në paraqitjen e jashtme të sjelljeve fisnike të heronjëve legjendarë. Dukuri e këtillë është e pranishme edhe në eposin heroik shqiptar, sidomos në këngët e ciklit të kreshnikëve.
Ndërkaq, bukuria, finesa dhe madhështia me përbërës të barokut specifik shqiptar vërehet edhe në përshkrimet e mjediseve jetësore të kreshnikëve e sidomos të pamjes së kullave të tyre dhe të kundërshtarëve – rivalëve të tyre, nga radhët e krajlëve, vojvodëve, harambashëve të huaj, sllavë e të tjerë. Nuk janë të ralla edhe përshkrimet e natyrës, që e karakterizojnë fuqinë shprehëse të artit poetik popullor, që realizohet me mjete të fuqishme të figuracionit poetik.
Kalimthi t’i kujtojmë vargjet:
Fort po shndritë njaj diell e pak po nxe!
Ç’pe merr frima rrapin e Jutbinës!
Borë e madhe qi ka ra,
Randojnë ahat për me u thyer,
Kin çetinat vetëm kreshtat,
Ushtojnë lugjet prej ortiqesh
Prej ortiqesh kah po bijen ndër gropa.
Duke i shmangur situata e veçanta që lidhën me krijimin njeshmërisë e madhështisë së figurave të Gjergj Elez Alisë dhe të motrës së tij, pastaj asaj të Hajkunës, gruas së Mujit, që në thellësinë e bjeshkëve me një vajtim shungullues mitologjik e qanë Omerin e ri të vdekur dhe varrosur në natyrën madhështore të bjeshkëve shqiptare, do t’i përmendim vetëm kalimthi pikëzimet e këtilla të një letërsie të veçantë, të cilat mund t’i gjejme edhe brenda vargjeve, që i portretizojnë në mënyrë piktoreske deri në detajet me të imta personazhet, siç është, bie fjala, portreti i Tanushës dhe bukuria e saj përrallore:
Gja ma të mirë s’shef njeri në ket diell!
Vetlla e saj ndrejt si fiskaja;
shtegu i ballit si shtegu i malit kur merr hana me pranue;
syni i saj, si kokrra e qershisë;
e ka qerpikun si krahi i dallëndyshës;
ftyra e saj si kuqet molla n’ degë… goja e vogël, si lulja që shpërthen;
dhambet e bardhë, si gurzit e lumit fill pas shikut kur po i shndrit dielli…
Në qoftë se letërsia pararomantike dhe romantike e popujve të robëruar, siç kanë konstatuar shumë studiues të huaj dhe shqiptarë, synon krijimin e kuptimit të mirëfilltë të unitetit të kombit dhe të kulturës kombëtare, atëherë duhet të jemi objektivë dhe ta pranojmë se romantizmit shqiptar i ka paraprirë kënga popullore jo vetëm si traditë e letërsisë popullore arbëreshe në të cilën u krijuan poetet e mëdhenj romantikë si: Jeronim de Rada Gavril Dara i Riu, Zef Sermbe, Zef Skiroi e shumë të tjerë, por edhe si si sintezë e veçantë artistike e përpjekjeve për të shpëtuar nga dhuna e sundimit të huaj.
Mund të thuhet lirisht se fryma e romantizmit shqiptar para se në vepra letrare hetohet qartë në këngët historike, sidomos në ato që i kushtohen periudhës e dy Pashallëqeve të mëdha shqiptare, të Janinës dhe të Shkodrës, pastaj këngëve për plojën e Manastirit dhe përgjithësisht atyre të kryengritjeve kundër Tanzimatit. Të përmendim kalimthi se sinteza të rralla poetike, siç është balada “Mbeçë ore shokë mbeçë” janë shënuar dhe botuar nga Hani me 1854, kur në pjesën e Shqipërisë ballkanike nuk kishim ende poezi të mirëfilltë romantike.
Edhe Këngët për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit si vlera sintetizuese përfaqësojnë, jo vetëm ide, por edhe struktura poetike, që janë të përbashkëta me letërsinë e shkruar të periudhës së romantizmit shqiptar. Letërsia popullore me praninë e vet brenda traditës së përgjithsme letrare si krijimtari e mirëfilltë, me ndikimin e saj të drejtpërdrejtë tek autorët që pjesërisht e kanë imituar atë dhe me frymën e përgjithshme liridashëse, pastaj me figuracionin poetik, me struktura shtresore si palimpsest ose në kuadër të të ashtuquajturit intertekstualitet, është e pranishme në të gjitha fazat e zhvillimit të letërsisë shqipe deri në kohën tonë, madje edhe në veprat e autorëve tanë më të njohur, siç është Ismail Kadareja.
Sado që letërsia popullore si krijimtari, që del nga folklori, pjesë përbërëse e të cilit edhe është, i ka edhe disa veçori specifike, siç janë anonimiteti, oraliteti, variantet, roli i audiencës në procesin e evoluimit, periudha produktive, strukturat formulative të disa llojeve etj., kur botohet si tekst, kur fiksohet si strukturë e shkruar, të gjithë këta përbërës, shikuar nga aspekti artistik, konsiderohen të dorës së dytë e në disa raste edhe mbesin në sferën jashtëletrare dhe si të tillë vetëm mund të supozohen, ose mund të shërbejnë për thellimin e studimit të aspektit thjesht folklorik të kësaj krijimtarie. Duke i pasur parasysh këta faktorë letërsia popullore duhet të studiohet edhe si krijimtari specifike, prandaj ajo do ta ketë edhe historinë e saj të jashtme, që ka të bëjë me mbledhjen dhe të gjitha të dhënat relavante që jenë në varshmëri me të, pastaj me shtrirjen e varianteve brenda hapësirave të caktuara, me proceset evolutive që kanë ndodhur, në qoftë se ekziston ndonjë distancë e theksuar kohore nga mbledhja e variantit të parë e deri tek i fundit.
Kur dihet se struktura e një krijimi folklorik mund t’i përballojë ruajtjes pa transformime të përbërësve themelorë artistikë vetën në një periudhe rreth 200-vjeçare, atëherë mbledhja dhe publikimi i krijimtarisë popullore, pjesa kryesore përbërëse e së cilës është vetë arti i fjalës – letërsia, ia zgjat jetën këtyre krijimeve, ose thënë më qartë, i përcakton si vlera letrare të publikuara që mund të studiohen me kritere dhe metoda të përcaktuara që vlejnë edhe për letërsinë e shkruar. Letërsia popullore e botuar ka edhe historinë e brendshme, strukturën përmbajtjesore dhe artistike, e cila ka vlerën e vet estetike dhe mu kjo vlerë duhet të trajtohet brenda studimit të historisë së letërsisë.
Pra, komponentja thjesht letrare, ndjeshmëria, kuptimësia, mjetet shprehëse dhe dukuritë estetike brenda letërsisë popullore paraqesin faktorë ndikues ose brendaveprues për letërsinë e shkruar. Ndërkaq, përbërësit tradicionalë ritualë, dokësorë, dhe përgjithësisht ata që përfaqësojnë botëkuptime të caktuara të përmbledhura brenda krijimtarisë popullore, nuk mund të merren në trajtim të veçantë brenda historisë së letërsisë, sepse krijimet në të cilat mbizotërojnë këta përbërës i përkasin kulturës tradicionale, etnologjisë, apo antropologjisë kulturore dhe sociale, e jo letërsisë. Duke u nisur nga ky parim tregimet zakonore e madje edhe vetë “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, i mbledhur nga Shtjefën Gjeçovi, nuk mund të konsiderohet krijim letrar. Përfshirja e këtij monumenti të kulturës letrare brenda kuptimit të historisë së letërsisë, siç është vepruar në ndonjë tekst të letërsisë për shkolla të mesme, paraqet shembullin e vazhdimësisë së sociologjizimit të konceptit për historinë e letërsisë.
Duke pasur parasysh aspektet më të përgjithshme letrare që përmbajnë llojet e caktuara të letërsisë popullore, jashtë sferës së ngushtë të krijimeve rituale, siç janë disa lloje të lirikës, midis të cilave shquhen këngët e dashurisë dhe vajet, gjëmët dhe elegjitë popullore, këngët me motive kurbeti, krijimet humoristike etj., pastaj baladat, ku shquhet sinteza poetike e strukturave liriko-epike e dramatike, këngët epike të eposit heroik dhe përgjithësisht këngët historike, mendoj se është e doemosdoshme që brenda teksteve të studimeve të historisë së letërsisë duhet të përfshihet në mënyrë përkatëse edhe letërsia popullore. Letërsia popullore shqiptare është pjesë e pandashme e letërsisë kombëtare, që në periudha të caktuara ka ecur paralelisht me letërsinë e shkruar, dhe duke qenë e ruajtur në formën e shkruar bashkë me shkrimet e para të letërsisë së shkruar, si e tillë është bërë pjesë e trashëgimisë letrare që nuk guxon të mbetet jashtë historisë së letërsisë.
Duke pasur parasysh ndikimet e theksuara të letërsisë popullore, që nga zanafilla e krijimtarisë letrare të shkruar e deri në kohën tonë, jo vetëm si strukturë poetike e e figuracionit dhe vargëzimit – e metrikës, e trajtave të caktuara rrëfimore të përrallave e të kallëzimeve popullore, pastaj në sferën e tamatikës dhe motivikës, në aspektet më të gjera të përfaqësimit të traditës që nga faza e hershme mitologjike, shumë nga krijuesit tanë letrarë të të gjitha periudhave deri në kohën tonë nuk mund të studiohen në mënyrë të plotë pa njohjen e hollësishme të të gjithë përbërësve të letërsisë popullore, që janë të pranishëm në veprat e tyre.
Duke u nisur nga disa nga këto konstatime, mbase të pa argumentuara me shembuj konkretë, për shkak të kohës së kufizuar të paraqitjes së kumtesës, këtu do të paraqes edhe një skicë të përgjithësuar lidhur me përfshirjen e letërsisë popullore Brenda historisë së letërsisë shqipe, e cila do të hartohej duke u bazuar në radhë të parë në literaritetin e letërsisë, pa i përjashtuar edhe faktorët e tjerë, madje edhe ata jashtëletrarë, që kanë pasur ndikimin e tyre në krijimtarinë letrare të popullit tonë. Historia e letërsisë duhet të hapet me një paraqitje paralele të dy strukturave të saj, letërsisë popullore dhe letërsisë së shkruar, duke i dhënë përparësi strukturave të shtresëzuara mitike të krijimtarisë popullore, të përfaqësuar në radhë të pare në legjenda, përralla, në balada, në eposin heroik të kreshnikëve dhe në këngët historike të periudhës mesjetare.
Në vazhdimësi duhet hetuar praninë e përbërësve të letërisë popullore në veprat e autorëve të letërsisë së vjetër kishtare, kurse krijimtaria e bejtexhinjve, pos të tjerave, duhet hulumtuar edhe si marrëdhënie e ndërvetishme midis dy strukturave të letërsisë, sepse është e njohur përgjithësisht se shumë nga poezitë e tyre jetuan si këngë popullore dhe u shkrinë brenda këtij formacioni letrar. Periudhës së romantizmit duhet t’i paraprijë paraqitja e vlerave të lirikës së mirëfilltë popullore, sidomos studimet letrare për këngët e dashurisë që janë mbledhur midis arbreshëve të Italisë, pastaj për ato të botuara nga Thimi Mitkoja e të tjerët. Po ashtu trajtim përkatës në kuadër të studimit duhet të kenë edhe këngët e kurbetit dhe llojet e tjera të lirikës së mirëfilltë popullore., madje edhe këngët e femijëve, që për vlerën e tyre artistike i tejkalojnë aspektet rituale të kësaj krijimtarie.
Brenda studimit të historisë së letërsisë shqipe mendoj se është e drejtë dhe shkencërisht e arsyeshme të përfshihen përgjithësisht këngët historike, mesjetare të arbëreshëve të Italisë, pastaj të tjerat, që i paraqesin artistikisht ngjarjet që nga periudha e e Pashallëqeve të mëdha shqiptare e deri në kohën e Shpalljes së Pavarësisë më 1912, sepse si të tilla, me të gjithë shenjuesit e tyre karakteristikë, janë pjesë përbërëse e romantizmit shqiptar në kuptimin e përgjithshëm si drejtim letrar, i përfaqësuar brenda letërsisë së Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Për hartimin e një historia të letërsisë shqipe me kritere të përcaktuara qartë në aspekte të përgjithshme shkencore brenda saj është e nevojshme që të trajtohen edhe aspektet krahasimtare ndërmjet këtyre dy llojeve të letërsisë në veprat e veçanta të autorëve të ndryshëm, jo vetëm të periudhës së romantizmit, por edhe në fazat e mëvonshme të zhvillimit të letërsisë shqipe deri në kohën tonë.
Letërsia popullore si palimpsest ose intertekst duhet të trajtohet edhe në veprat e të gjitha llojeve të letërsisë së shkruar e në mënyrë të veçantë në prozën tregimtare, sepse prania e saj si strukturë e në mënyrë të veçantë si mikrostrukturë është e hetueshme në romanet e të gjithë autorëve shqiptarë nga fillet e romanit e deri tek autorët e sotëm, veprat e të cilëve i karakterizon qasja moderniste dhe postmoderniste. Më në fund, duke përmbyllur këtë kumtesë, duhet të thuhet haptazi se pa përfshirjen e letërsisë popullore hartimi i çfarëdo teksti të historisë së letërsisë do të jetë i mangët dhe pa mbështetje shkencore. Mirëpo, duhet të dihet, dhe të thuhet qartë, se përfshirja e letërsisë popullore brenda historisë së letërsisë kombëtare, nuk ia mbyll rrugën studimeve të veçanta për për folklorin, nuk e ngushton fushën e studimit të folkoristikës, meqë nuk duhet harruar në asnjë rast së letërsia popullore paraqet vetëm një nga përbërësit e strukturës folklorike, e cila si disiplinë e pavarur duhet të studiohet në mënyrë të veçantë brenda tërësisë së saj.
Burimi: HISTORIA E LETËRSISË SHQIPE
Përgatiti dhe përmblodhi:
WWW.STUDENTET.MK
