Gjatë krio-shpërthimeve, shpërthime spektakolare të akullit, amoniakut dhe substancave të tjera në temperatura nën 0°C lirohen nga kriovullkanet me presion dhe shpejtësi të lartë. Në Sistemin Diellor i gjejmë në Enceladus, Ceres, Pluton, Titan dhe Triton.
Kur dëgjojmë për vullkanet, menjëherë mendojmë për shpërthimet e tyre, llavën që rrjedh prej tyre dhe materialet piroklastike inkandeshente, të tilla si shpërthimet vullkanike ose hiri, që hidhen me shpejtësi nga krateri. Megjithatë, ekziston një kategori vullkanesh të cilat, gjatë një shpërthimi, nxjerrin sasi të mëdha akulli uji, amoniaku dhe metani. Ata janë kriovullkanet, ose vullkane akulli dhe janë zbuluar në sipërfaqet e akullta të disa trupave në Sistemin Diellor, duke përfshirë Ceres, Enceladus, Pluton, Titan dhe Triton.
Çka paraqet kriovullkanizmi
Kriovullkanizmi, ose vullkanizmi i ftohtë, është një proces që është ende pak i njohur. Mungesa e tij në Tokë e bën të vështirë studimine tij. Megjithatë, duket se ky lloj aktiviteti vullkanik është i zakonshëm në planetët e ndryshme të sistemit diellor, e veçanërisht në planetoidet dhe asteroidët në brezin Kuiper, të vendosur përtej orbitës së Neptunit. Ky proces përbëhet nga shpërthimi i materialit të ftohtë që vjen nga brenda trupit qiellor. Kryesisht këto janë akulli i ujit, amoniaku dhe metani. Ekspertët supozojnë se materiali i shpërthyer ka temperatura midis -3 dhe -116°C. Për shkak të temperaturave shumë të ulëta të jashtme, të cilat mund të bien edhe nën -200°C, kriollava kondensohet në tokë, duke formuar shtresa të cilat, duke u grumbulluar me kalimin e kohës, i japin jetë këtyre ndërtesave vullkanike, duke formuar kriovullkane.
Si ndodhin shpërthimet te kriovullkanet?
Mekanizmi që qëndron në themel të krio-shpërthimeve nuk është plotësisht i qartë. Ngjashëm me Tokën, këto dukuri ka të ngjarë të ndikohen nga nxehtësia e pranishme brenda trupave qiellorë të ngrirë. Kjo nxehtësi mund të rezultojë nga prishja e elementeve radioaktive nën tokë ose nga një përplasje e dhunshme me një trup tjetër qiellor. Një teori e tretë sugjeron se nxehtësia është një efekt i forcave baticore të prodhuara nga tërheqja gravitacionale e planetëve dhe hënave të afërta.
Oqeanet e formuara nga uji i lëngshëm qëndrojnë nën sipërfaqen e trashë të akullit. I shtyrë nga rritja e shtëllungave të nxehtësisë, uji, së bashku me substanca të tjera, niveli i këtyre oqeanëve ngrihet drejt sipërfaqes dhe nxirret me presion dhe shpejtësi të larta përmes thyerjeve të pranishme në mbulesën e trashë të jashtme të akullit. Për ta kuptuar më mirë, imagjinoni një gejzer, por i përbërë nga një lëng me temperatura më të ulëta, hedhjet e së cilës mund të arrijnë hapësirën. Ekspertët supozojnë se forcat e baticës që përjetojnë këto oqeane të vendosura ndër akullnajë, ndërsa rrotullohen rreth planetit të tyre, luajnë një rol vendimtar jo vetëm në thyerjen e akullit në sipërfaqe, por edhe në përcaktimin e presioneve nëntokësore të nevojshme për të shkaktuar një krio-shpërthim.
Ku gjenden kriovullkanet në sistemin diellor?
Një nga dëshmitë kryesore të kriovullkanizmit në sistemin diellor u dokumentua në vitin 2006 nga sonda Cassini që rrotullohet rreth Enceladusit, hënës së gjashtë më të madhe të Saturnit. Cassini arriti të fotografojë shpërthime të mëdha me akull të pasur me kripë të përzier me gjurmë të dioksidit të karbonit, metanit dhe grimcave silicë që shpërthyen nga çarjet pranë polit jugor të hënës.
Më pas janë identifikuar kriovullkane të mundshme në disa trupa qiellorë. Ndër të gjitha, Sotra Facula në Titan, hëna më e madhe e Saturnit, është shembulli më i mirë i një kriovullkani në sistemin diellor. Është një formim rreth 1 km i lartë, në majën e së cilës ka disa kratere deri në 1.5 km të thella dhe me gjerësi edhe më shumë se 30 km. Për ekspertët, ngjashmëria e Sotra Facula me strukturën dhe formën e disa vullkaneve tokësore, si Etna apo vullkani Laki në Islandë, është befasuese. Imazhet e prodhuara nga sonda Cassini dhe modeli 3D i nxjerrë nga NASA tregojnë gjithashtu mbetjet e rrjedhave të kriolavës që lëshohen nga gryka e vullkanit.
Një shembull i dytë i një kriovullkani është Ahuna Mons, një kupolë e izoluar, rreth 4 km e lartë dhe me një diametër prej 17 km, e regjistruar në vitin 2015 nga sonda Dawn e NASA-s në sipërfaqen e Ceres, një planet xhuxh i vendosur në brezin kryesor asteroid midis Marsit dhe Jupiteri. Është kriovullkani më i afërt me Tokën dhe, sipas asaj që u raportua në një studim të kryer nga studiuesit nga Qendra Gjermane e Hapësirës Ajrore (DLR), ai u formua nga ngurtësimi i lëngjeve shumë të pasura me kripëra.
Kupola të shumta dhe morfologji të tjera që i atribuohen kriovullkanizmit janë identifikuar në Pluton nga sonda New Horizons e NASA-s. Ndër të gjitha, dallohen dy relieve, Wright Mons dhe Piccard Mons, të cilët ngrihen më shumë se 5 km nga sipërfaqja dhe kanë një krater të thellë në majën e tyre. Në mënyrë të ngjashme, në Triton, hëna më e madhe e Neptunit, nga sonda Voyager 2 u identifikuan depresione të thella dhe kreshta të mëdha të akullta.
Përgatiti dhe përmblodhi:
WWW.STUDENTET.MK
