Filozofi antik Aristoteli ka shkruar Poetikën e parë strukturale, në të cilën bën dallimin ndërmjet historisë e letërsisë. E para tregon çka ka ndodhur, kurse e dyta tregon çka mund të ndodhë. Raporti i këtyre të dyjave bëhet i vështirë në mënyrë të veçantë kur pretendohet të shkruhet historia e letërsisë, pra kur flitet për lidhjet e të ndodhurës dhe të mundshmes, për historinë e të mundshmes.
Kritiku i njohur frëng Rolan Barti, këtë relacion e shtron në formën Histori apo Letërsi, duke kërkuar formulën e një pamjeje të letërsisë në rrjedhë të kohës. Ai vëren që vepra letrare është thelbësisht paradoksale, sepse “është njëkohësisht shenjë e një historie dhe rezistencë e kësaj historie”. Kjo do të thotë që në letërsi ka dy postulate: njëri është historik, kur letërsia trajtohet si institucion; kurse tjetri është psikologjik, kur ajo trajtohet si kreacion. Prandaj, për studimin e tyre duhen disiplina të ndryshme me objekt e metodë të ndryshme. Kur objekti është institucioni letrar, metoda është historike; kur objekti është kreacioni letrar, metoda është kërkimi psikologjik.
Kjo nënkupton herën e parë një histori të funksionit (të letërsisë), kurse herën e dytë një histori të krijimit (të letërsisë). Në nivel të funksioneve letrare (prodhimi, komunikimi, konsumimi) mund të vendoset historia, por jo në nivel të individëve. Për pasojë historia letrare bëhet e mundur vetëm si sociologjike, duke u marrë me aktivitete e funksione, jo me individë. Në anën tjetër historitë e letërsisë ekzistuese janë marrë ose me veprat ose me shkrimtarët e jo me strukturat përgjithësuese, ku hyjnë teknikat, rregullat, mentalitetet kolektive etj.
Rolan Barti thekson se “letërsia është një bashkësi objektesh e rregullash, teknikash e veprash, funksioni i të cilave në strukturën e përgjithshme të shoqërisë është të funksionalizohet subjektiviteti”.
Teoriku tjetër, Cvetan Todorov, në artikullin Histori e letërsisë, objektin e kësaj historie e përkufizon në mënyrë negative, duke theksuar çka ai nuk duhet të jetë:
1. objekti i historisë letrare nuk është gjeneza e veprave (sepse objekti specifik i historisë së letërsisë është ndryshueshmëria e letërsisë);
2. duhet të dallohet qartë historia e letërsisë nga historia sociale (këto janë në relacion, por nuk mund ta shpjegojnë njëra tjetrën);
3. historia letrare nuk koincidon me studimin imanent që përpiqet të rindërtojë sistemin e tekstit (ky tip studimi mund të shtrihet deri në një periudhë letrare, në “sinkroni”, kurse historia letrare duhet të merret me kalimin e një sistemi në tjetrin, me diakroninë).
Mbas këtyre saktësimeve, Todorov propozon: “historia letrare duhet të studiojë ligjëratën letrare dhe jo veprat, me çka përkufizohet si pjesë e poetikës”. Në vijim autori përpiqet të japë modelet (gjedhet) e historisë së letërsisë nëpërmes emërtimeve metaforike:
1. modeli i drurit, si model organicist, që ndjek ligjet e organizmit të gjallë: lind rritet e vdes;
2. modeli i kaleidoskopit, kur elementet e tekstit janë të dhëna përgjithmonë, ndryshimi qëndron në kombinimin e ri të elementeve të njëjtë;
3. modeli dita e nata, ku ndryshimet dalin si lëvizje kundërvënieje midis letërsisë së djeshme dhe asaj të sotme. Më në fund Todorovi, pasi thekson se për shumë kohë historia e letërsisë ka ngatërruar objektin e vet me disiplina të tjera, përfundon “historia letrare, dega më e vjetër midis disiplinave të studimit letrar, sot duket si një prind i varfër”.
Zherar Zhenet, poeticieni më i njohur i gjallë, në artikullin Poetika dhe Historia përpiqet të krijojë një model të historisë së letërsisë. Ai është i bindur që duke lexuar tekstin, kritika e takon teorinë, poetikën, po ashtu poetika, si një teori e formave letrare, një ditë do ta takojë historinë. Zheneti evidencon dy tipe të historisë së letërsisë: njëri si një rrjedhë e monografive, që nuk mund të krijojë një histori dhe tjetri si histori letrare që propozohet nga Lansoni dhe nuk merret me prodhimin letrar, por me tabela letrare, histori të kulturës, me turmat që lexojnë, me individët e njohur që shkruajnë: histori letrare e studimit të veprave si dokumente që shprehin ndjeshmëri e ideologji të kohës. Ai e parapëlqen një të tretë “një histori e letërsisë e marrë për vete (e jo në rrethanat e veta sociale) dhe për veten (e jo si dokument historik)”. Kjo është në të vërtetë rimarrje e idesë së Mishel Fukosë, për trajtimin e letërsisë jo si dokument, po si monument. Në vijim Zhenet duke relativizuar përkufizon: “më duket që në letërsi objekti historik, do të thotë njëherësh i qëndrueshëm e i ndryshueshëm, nuk janë veprat: janë elementet konstituive të veprave… forma: kodet retorike, teknikat narrative, strukturat poetike…” Ai në vijim saktëson që historia e formave letrare do të mund të quhej par excellence histori e letërsisë, duke shtuar që pa një zhvillim të teorisë letrare, nuk mund të ketë dhe histori letrare, sepse historia e letërsisë domosdo do të takojë edhe metodat e historisë së përgjithshme, si periodizimi apo diferencat e ritmit të sektorëve në seritë e tjera historike, ku secila prej tyre ka një bashkësi komplekse dhe një ligj të vetin struktural. Relacionet ndërmjet tyre mund të vendosen vetëm pasi të studiohen secila veç e veç.
Teoricieni i famshëm anglez Rene Uelek në librin e tij Teoria e letërsisë, një kapitull të rëndësishëm ia kushton historisë së letërsisë. Ai e nis diskutimin me një konstatim që shumica e historive të rëndësishme të letërsisë ose janë histori të civilizimeve, ose janë përmbledhje shqyrtimesh kritike. Në rastin e parë nuk janë: histori të artit, në rastin e dytë nuk janë: histori të artit. Kurse kërkon një histori të letërsisë si art, duke u larguar nga historia e saj shoqërore. Uelek evidenton një mori çështjesh fundamentale që lidhen me përvojën e shkrimit të historisë së letërsisë dhe me kërkimin e një modeli ideal të shkrimit të saj në të ardhmen. Dy venerimet themelore janë:
1. “historia e letërsisë nuk është histori (në kuptimin e vërtetë të fjalës) për shkak se paraqet njohuri mbi të pranishmen, të përgjithshmen dhe të pranishmen e përjetshme”
2. “Vepra e veçantë, individuale nuk mbetet e pandryshuar gjatë historisë. Gjithsesi që identiteti thelbësor i strukturës gjatë shekujve mbetet i njëjtë. Mirëpo, ajo strukturë është dinamike: ajo ndryshon gjatë gjithë procesit historik, duke kaluar në për vetëdijen e lexuesve, kritikëve dhe artistëve”.
Kjo dëshmon që letërsia është sistem i veprave që ndryshojnë me shfaqjen e veprave të reja, kështu që ka një zhvillim të një tërësie të ndryshueshme. Çështjet e tjera që evidenton Uelek janë: vendet e përgjithshme (topoit) sipas Kurciusit; çështja e krahasimit të tërësive të ndryshme për të zbuluar origjinalitetin; caktimi i vendit të veprave në kuadër të një tradite; gjetja e karakteristikave të veprave letrare që shpie kah një tip ideal, qoftë i përkohshëm; studimet historike mbi temat e motivet letrare: siç janë Hamleti, Don Zhuani, Fausti; historia e zhanreve dhe e tipave letrarë. Edhe ky si Zheneti mendon se “historia e zhanreve paraqet njërën nga fushat që premton më së shumti në studimin e historisë së letërsisë”. I vetëdijshëm që zhanret janë kon[1]cepte rregullative, si modele themelore dhe konvencione letrare.
Uelek përmend që historia e letërsisë mund të shkruhet duke pasur parasysh periudhat, lëvizjet letrare apo shekujt kalendarikë. Shumica e historive të letërsisë, vëren ai, ndarjen në periudha e kanë bërë në harmoni me ndryshime politike apo revolucionet shoqërore, duke e bartur periudhën letrare te historianët e politikës e të shoqërisë. Në anën tjetër, vëren ai, periudha letrare duhet të përcaktohet me mjete të pastra letrare. “Periudha është kaptinë kohore në të cilën mbisundon një sistem i normave letrare, standardeve dhe konvencave, futja, përhapja, diversifikimi, integrimi dhe zhdukja e të cilave mund të përcillet”. Kjo nënkupton ndërrimet e mbrendshme dhe të jashtme, brezat apo klasët shoqërore. Çështje më vete del edhe emërtimi i periudhave letrare, që në kuptimin letrar zakonisht emërtohen më vonë. Uelek kërkon modelin ideal të historisë së letërsisë si art dhe kërkon metodat për ta bërë të mundshëm realizimin e këtij modeli.
Mirëpo, diskutimi i derikëtushëm na mëson që ka një përpjekje për ta parë çështjen e historisë së letërsisë në metodë e në objekt me kritere universale, apo më saktë me kriteret e një historie të letërsisë të qarkut kulturor evropian, i cili nuk është i vetmi dhe nuk është i përbotshëm. Vetëm po rikujtojmë mendimin e Tomas Eliotit i cili trashëgiminë kulturore e letrare perëndimore e sheh të dalë nga amëza biblike dhe trashëgimia letrare antike greko-latine.
Çështja është edhe më problematike kur bëhet trajtimi i letërsisë nacionale. Atëherë kërkimi vështirësohet, sepse shumë shpejt kalohet në fusha jashtë letërsisë, siç është etika nacionale, karakteristikat nacionale, që nuk kanë shumë lidhje të domosdoshme me artin. Do të vërejmë në vijim që kjo ka ndodhur dendur në provat e historisë së letërsisë shqipe të botuara gjatë shekullit njëzet
Burimi: HISTORIA E LETËRSISË SHQIPE
Përgatiti dhe përmblodhi:
WWW.STUDENTET.MK
